Sączopedia

(1889-1968) Pisarka poruszająca tematykę sądecką.

Urodziła się 10 sierpnia 1889 r. w majątku rodziców w Kośminie na Lubelszczyźnie, córka ziemianina i administratora dóbr hr. Józefa Potockiego (1862-1922) – Tadeusza Kossaka (1857-1935) i Anny z d. Kisielnickiej (1863-1944). Należała do artystycznego rodu Kossaków: jej dziadkiem był malarz Juliusz (1824-1899), stryjem bliźniak ojca i malarz Wojciech (1856-1942), a rodzeństwem stryjecznym poetka Maria z d. Kossak Pawlikowska-Jasnorzewska (1891-1945), pisarka Magdalena Samozwaniec (1894-1972, właśc. M. Kossak) i malarz Jerzy (1886-1955). O rodzinie Zofia wydała 3-tomową sagę pt. „Dziedzictwo” (1956-67).

Studiowała malarstwo w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie i w Genewie, ale przerwał to wybuch I wojny światowej.

Zakonnica Akwinata

W czasie II wojny światowej działaczka konspiracji antyhitlerowskiej, w tym współzałożycielka Żegoty – pod tym kryptonimem kryła się Rada Pomocy Żydom. Aresztowana przez Niemców po donosie hrabiego Plater-Zyberka, więźniarka Pawiaka i Auschwitz (nr obozowy 64 491), gdzie wcześniej zginął jej syn Tadeusz (1917-1943). Skazana na śmierć, ale wykupiona przez władze Polski podziemnej, uczestniczka Powstania Warszawskiego. Po wojnie na emigracji w W. Brytanii, w stalinowskiej Polsce odebrano jej obywatelstwo, a książki objęto zakazem, wróciła do kraju w 1957 r.

Działaczka katolicka, odznaczona hiszpańskim Wielkim Krzyżem Zasługi dla Rycerskiego i Szpitalnego Zakonu św. Łazarza z Jerozolimy I klasy, członkini Trzeciego Zakonu św. Dominika od Pokuty (przyjęła w nim imię Akwinata).

Jej najsłynniejszą powieścią był cykl „Krzyżowcy” (1935-37). Miała być „Sienkiewiczem w spódnicy”, jak określił to fraszkopisarz Jan Sztaudynger (1904-1970), ale jej liczne, melodramatyczne powieści o tematyce historycznej, m.in. o czasach niemal współczesnych akcji Trylogii, bo też dziejące się w XVII w., kiedyś popularne (przetłumaczona na j. angielski „Bez oręża” z 1937 r. osiągnęła w USA łączny nakład aż 750 tys. egz.), dziś są zapomniane. Do tego stopnia, że nawet kinematografia, zawsze łapczywa na materiał do scenariuszy, żadnej nie zekranizowała.

Wątki sądeckie

Głównymi bohaterami jednej z powieści, „Złotej wolności” (1928), są ludzie z Sądecczyzny i na Ziemi Sądeckiej rozgrywa się część akcji. Mowa o braciach Pielszach z Czarnego Potoku, nie tego koło Krynicy, lecz wsi obok Łącka. Szlachecka rodzina o tym nazwisku nie jest wymysłem, gdyż źródła historyczne faktycznie potwierdzają jej istnienie właśnie w Czarnym Potoku od mniej więcej połowy XVI w. Pielszowie (Pieleszowie) herbu Nabra (niemal identycznego z barwami klubowymi Juventusu Turyn) byli także właścicielami pobliskich Jadamwoli, Owieczki, Rogów, Świdnika i Zagórowa (obecnie przysiółek Stroniów).

Zanim powieściowi bracia Pielszowie wyruszą na XVII-wieczne wojny, akcja „Złotej wolności” toczy się właśnie w Czarnym Potoku, pobliskiej Olszance i Nowym Sączu. Wspomniane są również liczne miejscowości Sądecczyzny: Stary Sącz, Chruślice (obecnie dzielnica N. Sącza, w książce występują pod archaiczną nazwą Chroślice), Rojówka (obecnie Skrzętla-Rojówka), Bobowa (raz w przekręconej wersji Bobrowa), Tropie, Wielogłowy, Łososina, Krużlowa, Nawojowa, Męcina, Przyszowa, Tęgoborze, Podegrodzie, Rogi, Biecz, Wrocimirowa (obecnie przysiółek Bilska), Tymbark (jeszcze jako Tymbork) i Limanowa oraz góry Modyń, Ostra, Litacz, Facimiech i Trzy Korony, a także rzeki Dunajec i Poprad, zaś jedną z epizodycznych postaci jest sądecki alchemik i medyk Michał Sędziwój (1566-1636) z Łukowicy, syn Katarzyny z/d Pielsz z Rogów, a więc zapewne krewniaczki głównych bohaterów powieści.

Wiadomo, że autorka, pisząc „Złotą wolność”, korzystała z opracowań XIX-wiecznego historyka Szczęsnego (Feliksa) Morawskiego (1818-1898), który prawie pół wieku mieszkał na Sądecczyźnie (Kamionka Wlk., St. Sącz, Stronie, Świdnik i N. Sącz); jezuity Jana Sygańskiego (1853-1918), autora m.in. „Historyi Nowego Sącza” z początku XX w.; ponadto z diariuszy urodzonego w Grybowie mieszczanina sądeckiego i właściciela Żeleźnikowej – Jerzego Tymowskiego (1559-1631), który był XVII-wiecznym multimilionerem, odpowiednikiem współczesnych nam Florków, Korali czy Wiśniowskich.

„Ukąszenie” ariańskie

Dlaczego K.-Sz. uczyniła bohaterami powieści właśnie Pielszów z Czarnego Potoku? W 1927 r. przebywała na Sądecczyźnie, odwiedziła m.in. tę podłącką wieś i zapewne zwiedziała się o jej dziejach. Jako pisarka katolicka pozostawała w dobrych stosunkach z klerem, mogła gościć w tamtejszej plebanii, znanej skądinąd z serialu telewizyjnego „Polskie drogi” (1976-77) jako jedno z miejsc, do którego na początku okupacji niemieckiej trafia główny bohater fabuły, podchorąży Władek Niwiński (w tej roli Karol Strasburger). Przyjeżdża tu po archiwum polskiego wywiadu zakopane w 1939 r. w obliczu klęski wrześniowej w ogrodzie dziedziczki. To zresztą niezgodne z prawdą historyczną, gdyż po pierwsze – nie powierzono by takiego tajnego zadania żółtodziobowi i żołnierzowi niezawodowemu, a po drugie – akta polskiego wywiadu w rzeczywistości wpadły przecież w ręce niemieckie, co jest zresztą jednym z najbardziej wstydliwych epizodów udziału Polski w II wojnie światowej, bo zakończył się hekatombą naszych agentów i ich współpracowników w nazistowskich Niemczech.

Na plebanii w Czarnym Potoku K.-Sz. być może dowiedziała się o ariańskim „ukąszeniu” dawnych właścicieli wsi, owych Pielszów.  W narracji „Złotej wolności” przewija się paru autentycznych ideologów arianizmu, w tym osiadły w Lusławicach k/Zakliczyna, ale i pomieszkujący w N. Sączu Faust Socyn (1539-1604), którego ze względu na znane z literatury demoniczne imię, najbardziej zajadli katolicy uważali za wcielonego diabła czy czołowy apostoł arianizmu na Sądecczyźnie, minister, czyli pastor Stanisław Farnowski (nazwisko wywodzące się od słowa fara, czyli kościół farny – parafialny). Ten drugi tak miał omamić Stanisława Mężyka, starostę sądeckiego z lat 1567-84, że ten, o zgrozo, zezwolił w 1568 r. na odprawianie nabożeństw ariańskich nawet w kaplicy zamku sądeckiego, czego zakazać musiał dopiero sam król Zygmunt II August (1520-1572). Sakramenckiego agitatora wygnano z Sącza w 1607 r., a przeklęty zbór ariański w mieście czym prędzej zlikwidowano.

K.-Sz. nie byłaby sobą – pisarką katolicką, gdyby nie zakończyła powieści prawomyślnym morałem: o bankructwie idei ariańskich gorliwie wyznawanych na początku przez bohaterów. I poniekąd miała rację, gdyż arianizm przecież nie przetrwał. Nie tylko ze względu na idealizm światłych poglądów (np. pacyfizm, postulaty zniesienia poddaństwa chłopów oraz tortur i kary śmierci), które musiały zderzyć się z brutalnością czasów im współczesnych, lecz także za sprawą agresywnej Kontrreformacji katolickiej.

Śmierć w Auschwitz

Mężowie: I – od 1915 r. Stefan Szczucki (zm. w 1923 r.), II – od 1925 r. oficer WP Zygmunt Szatkowski (1896-1976).

W 1967 r., uczestnicząc w uroczystości w Oświęcimiu i przechodząc pod bramą obozu Auschwitz z szyderczym napisem „Arbeit macht frei” („Praca czyni wolnym”), zasłabła, doznała ataku serca i nie odzyskała już zdrowia.

Zmarła 9 kwietnia 1968 r. w Bielsku-Białej. Pochowana w Górkach Wielkich na Śląsku Cieszyńskim, gdzie mieszkała w ostatnich latach życia, obok ojca i syna Juliusza (1916-1926). Odznaczona m.in. Krzyżami Komandorskim i Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, a pośmiertnie izraelskim medalem Sprawiedliwi wśród Narodów Świata i Orderem Orła Białego.

Filmy dokumentalne o niej: „W góreckim domku ogrodnika” (2002), „W cieniu zapomnienia” (2006) Lucyny Smolińskiej (1932-2020) i Mieczysława Sroki (1929-2016), oraz „Errata do biografii: Zofia Kossak-Szczucka” (2008) Anny Ferens.

(IrP)

Źródła

• „Mały słownik pisarzy polskich. Część II” pod red. Włodzimierza Maciąga, Wiedza Powszechna, Warszawa 1981
• Lesław M. Bartelski – „Polscy pisarze współcześni. Informator 1944-74”, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1977
• „Słownik pisarzy”, Wydawnictwo Greg, Kraków 2006
• Wikipedia
• Culture.pl
• Ireneusz Pawlik – „>”Złota wolność< Kossak-Szczuckiej. Errata do (o)powieści o Sądecczyźnie”, „Dobry Tygodnik Sądecki” z 23.01.2025