(1869-1907) Malarz, poeta i dramaturg, piąty wieszcz narodowy, dokumentował obiekty kościelne na Sądecczyźnie.
Urodzony 15 stycznia 1869 r. w Krakowie w rodzinie rzeźbiarza Franciszka i Marii z d. Rogowskiej.
W latach 1879-87 uczył się w gimnazjum św. Anny w Krakowie (jego kolegami szkolnymi byli m.in. późniejszy malarz Józef Mehoffer 1869-1946 oraz ludzie pióra Lucjan Rydel 1870-1918 – w przyszłości bohater jego arcydramatu „Wesele”, Jerzy Żuławski – patrz – i Kazimierz Przerwa-Tetmajer – patrz), od 1887 r. studiował w tamtejszej Szkole Sztuk Pięknych Jana Matejki (1838-1893, razem wykonali polichromię w odnawianym kościele Mariackim) oraz w latach 1887-90 i 1896-97 historię, a także historię sztuki i literatury na Uniwersytecie Jagiellońskim, ponadto malarstwo w Czechach (Praga), Austrii (Wiedeń), Niemczech, Włoszech, Szwajcarii i Francji (Academie Colarossi w Paryżu).
Szkicowanie Sądecczyzny
W sierpniu 1889 r., częściowo razem z zaprzyjaźnionym Mehofferem (Matejko wystarał się o stypendium u hrabiego Zygmunta Pusłowskiego 1848-1913 i wysłał ich na studia paryskie), odbył podróż studyjną po Sądecczyźnie, gdzie dokumentował malarstwo i architekturę, dokonując opisów i wykonując szkice – zwłaszcza obiektów sakralnych – w Bobowej, Krużlowej Wyżnej (odkrył tam na strychu zapomniany rupieć, który okazał się przepiękną XV-wieczną rzeźbą, prawdopodobnie dziełem Wita Stwosza ok. 1448-1533, właśc. Veita Stossa, nazwaną potem Madonną z Krużlowej i włączoną następnie do zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie), Mogilnie, Korzennej, Lipnicy Wielkiej, Grybowie, Ptaszkowej, Królowej Ruskiej (obecnie Górna), Kamionce Wielkiej, Mystkowie, Nawojowej, Żeleźnikowej, Starym Sączu, Stadłach, Podegrodziu, Naszacowicach, Wielogłowach, Nowym Sączu oraz Zabełczu, Helenie i Biegonicach (trzy ostatnie włączone już w granice Nowego Sącza).
W Bobowej rysował m.in. kościoły z wyposażeniem i drewniane domy z podcieniami w rynku. Szkice szybko nabrały charakteru dokumentacji historycznej, bo dwa miesiące po pobycie Wyspiańskiego wybuchł największy w historii miasta pożar, który strawił liczne obiekty.
Piąty wieszcz
Tytan pracy. Zaprojektował polichromię dla kościoła w Bieczu oraz witraże dla katedr lwowskiej i wawelskiej (w ogóle planował monumentalną przebudowę wzgórza wawelskiego, nazywał je Akropolisem) oraz krakowskiego kościoła franciszkanów (realizacji doczekał się tylko ten ostatni projekt). W latach 1897-99 kierownik graficzny czasopisma „Życie” w czasie redakcji Stanisława Przybyszewskiego (1868-1927). Od 1902 r. docent, a od 1906 r. profesor Szkoły (Akademii) Sztuk Pięknych w Krakowie.
W malarstwie czołowy przedstawiciel modernizmu (z namalowanych przez niego obrazów ikonicznego charakteru nabrało zwłaszcza „Macierzyństwo” z 1905 r.), w literaturze – Młodej Polski, m.in. autor nowatorskich, multimedialnych, nazywanych wręcz „partyturami teatralnymi” – dramatów symboliczno-narodowych: „Warszawianka” (1898), „Wesele” (1901, w 1972 r. zekranizowane przez Andrzeja Wajdę 1926-2016, ten arcydramat inspirował zresztą wielu twórców, w 2001 r. Rafał Węgrzyniak 1974- wydał nawet „Encyklopedię >Wesela<„), „Wyzwolenie” (1903) i „Noc listopadowa” (1904) oraz homeryckich, jak np. „Akropolis” (1904). Twórczość tę parodiował Konstanty Ildefons Gałczyński (1905-1953). Napisał 37 dramatów, a więc tyle samo, co William Szekspir (1564-1616). W 1901 r. autor adaptacji Mickiewiczowskich „Dziadów” na scenę i „Studium o >Hamlecie<” (1905), poświęconego reformie teatru i sztuce aktorskiej. Z tego drugiego tekstu Leon Schiller (1887-1954, właś. L. S.-de Schildenfeld), największy z polskich inscenizatorów, zaczerpnął koncepcję „teatru ogromnego”.
W 1905 r. zgłosił się do konkursu na dyrektora krakowskiego Teatru im. J. Słowackiego, ale rada miasta wybrała aktora Ludwika Solskiego (1855-1954), za co Wyspiański zakazał wystawiania swoich dzieł w teatrze, w którym miały one prapremiery. Jeszcze w tym samym roku sam został radnym miejskim (m.in. z jego inicjatywy powołano komisję artystyczno-budowlaną, której celem była ochrona zabytków architektonicznych) i był nim do rychłej śmierci.
Chory wyprowadził się w 1906 r. z ul. Krowoderskiej w Krakowie do wsi Węgrzce. Zmarł wskutek choroby wenerycznej 28 listopada 1907 r. w Krakowie, pochowany tamże w Krypcie Zasłużonych w podziemiach kościoła paulinów na Skałce, jego pogrzeb stał się manifestacją narodową. Autor wiersza „Niech nikt nad grobem mi nie płacze” (1903). Upamiętniono go pomnikami, w nazwach ulic, szkół i teatru oraz na znaczkach pocztowych, monetach, banknotach i muralach.
(IrP)
Źródła
- „Mały słownik pisarzy polskich”, Wiedza Powszechna, Warszawa 1975
- „Słownik pisarzy”, Wydawnictwo Greg, Kraków 2006
- „Słownik biograficzny historii Polski” pod red. Janiny Chodery i Feliksa Kiryka, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 2005
- Hanna Baltyn-Karpińska – „Iskier leksykon dramatu”, Iskry, Warszawa 2008
- Janusz Termer – „Leksykon dramatopisarzy”, Książka i Wiedza, Warszawa 2008
- Jan Durr – „Dziennik rysunkowy Wyspiańskiego z wycieczki na Podkarpacie”, czasopismo „Ziemia” z lat 30. XX wieku
- Wojciech Molendowicz – „Bobowa od A do Ż”, wydawcy: Agencja Artystyczno-Reklamowa Great Team oraz Wydawnictwo i Drukarnia Nova Sandec, Bobowa 2009
