(1895-1944)
generał dywizji Wojska Polskiego, wyszkolony w Nowym Sączu
Urodził się 25.12.1895 w Piotrkowie Trybunalskim, wnuk powstańca listopadowego, syn powstańca styczniowego i urzędnika Stefana Augusta i Zofii z d. Chrzanowska.
Uczył się w gimnazjum w Piotrkowie Tryb., potem studiował w Szkole Mechaniczno-Technicznej Hipolita Wawelberga i Stanisława Rotwanda w Warszawie.
Przebieg służby
Od 1913 r. członek paramilitarnych Polskich Drużyn Strzeleckich. W styczniu 1914 r. ukończył kurs podoficerski w Rabce, a w lipcu przebywał na letnim kursie oficerskim instruktorów PDS urządzonym w gmachu dzisiejszej SzP nr 1 im. A. Mickiewicza w Nowym Sączu. Wyprawę na nowosądeckie szkolenie opisał w relacji „Na kurs drużyniacki przez zieloną granicę”.
W sierpniu 1914 r. razem z innymi uczestnikami tego ostatniego kursu ochotniczo wstąpił do Legionów Polskich: dowódca plutonu w 1. pułku piechoty i adiutant w 5. pp, trzykrotnie ranny. Po tzw. kryzysie przysięgowym w 1917 r. (Polacy służący w armii austriackiej odmówili złożenia przysięgi na wierność cesarzowi Niemiec) internowany w obozie oficerskim w Beniaminowie. Po uwolnieniu w lutym 1918 r. dowódca klasy (kompanii) i wykładowca umocnień polowych w zlokalizowanej w Ostrowi Mazowieckiej Szkole Podchorążych Piechoty Polskiej Siły Zbrojnej (Polnische Wehrmacht) przy armii niemieckiej. U schyłku I wojny światowej brał udział w rozbrajaniu oddziałów niemieckich.
Od listopada 1918 r. w odrodzonym Wojsku Polskim – nadal dowódca klasy w SzPP w Ostrowi Maz. W okresie wojny polsko-rosyjskiej oficer 34. pp, kursant w Wojennej Szkole Sztabu Generalnego, potem oficer oddziału I Naczelnego Dowództwa, szef oddziału II (wywiadu?) dowództwa Frontu Południowo-Wschodniego, w czasie bitwy pod Warszawą oficer Grupy Uderzeniowej gen. (późniejszego marszałka) Edwarda Rydza-Śmigłego (patrz) i dowództwa 2. Armii, szef oddziałów III i II (wywiadu?) dowództwa 4. Armii, zastępca szefa oddziału III Nacz. D-twa oraz szef sekcji planów w oddziale III biura Ścisłej Rady Wojennej.
Po wojnie kurs doszkoleniowy w Wyższej Szkole Wojskowej, w latach 1922-23 w 41. pp, w latach 1923-26 zastępca szefa Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego, w latach 1926-30 I oficer sztabu inspektora armii w Generalnym Inspektoracie Sił Zbrojnych RP, w latach 1930-35 dowódca 55. pp w Lesznie, w latach 1935-38 dowódca brygady Korpusu Ochrony Pogranicza „Podole” w Czortkowie (obecnie Ukraina), a w latach 1938-39 dowódca piechoty w 2. Dywizji Piechoty Legionów w Kielcach.
W maju 1939 r. sporządził charakterystyki przydatności wyższych dowódców Wojska Polskiego. Dowódca Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej, z którą – mimo iż jeszcze nie została dostatecznie sformowana – odbył w składzie Armii „Lublin” kampanię wrześniową w wojnie obronnej z Niemcami. Po trzydniowej bitwie pod Tomaszowem Lubelskim nie podporządkował się rozkazowi o kapitulacji i oddaniu do niewoli, lecz udał się do Warszawy.
Po kampanii wrześniowej w konspiracji: w 1939 r. szef sztabu i zastępca dowódcy Służby Zwycięstwu Polski (poprzedniczka Armii Krajowej), w 1940 r. komendant Obszaru Nr 1 (Warszawa) Związku Walki Zbrojnej (kolejny poprzednik AK), a faktycznie dowódca na całą okupację niemiecką i radziecką, od czerwca 1940 r. komendant główny ZWZ/AK i w ogóle sił zbrojnych w kraju.
Awanse: 1914 – podporucznik, 1918 – porucznik, 1919 – major, 1924 – podpułkownik, 1932 – pułkownik, 1940 – generał brygady, 1944 – gen. dywizji.
W różnych okresach działalności konspiracyjnej używał fałszywych nazwisk Paweł Nowak, Jan Sokołowski, Józef Sokołowski, Stefan Radecki oraz pseudonimów Grabica, Grot, Rakoń, Inżynier, Jan, Kalina i Tur.
Odznaczony m.in. orderami Virtuti Militari IV i V klasy, Krzyżem Oficerskim Orderu Polonia Restituta, 8-krotnie (!) Krzyżem Walecznych (A. K. Kunert podaje, że nawet 9-krotnie) oraz pośmiertnie, w 1967 r. Krzyżem Armii Krajowej, ponadto francuską Legią Honorową IV klasy i amerykańską Legią Zasługi II klasy.
30.06.1943 aresztowany przez Niemców w konspiracyjnym mieszkaniu przy ul. Spiskiej 14 w Warszawie (zaledwie 4 dni później w katastrofie w Gibraltarze zginął premier rządu polskiego na uchodźstwie i wódz naczelny gen. Władysław Sikorski). Jego aresztowanie było prawdopodobnie efektem działalności agentów Gestapo uplasowanych w wywiadzie AK: Blanki Kaczorowskiej, Ludwika Kalksteina i Eugeniusza Świerczewskiego. Przewieziony do Berlina, bez powodzenia nakłaniany do kolaboracji i osadzony w hitlerowskim obozie koncentracyjnym Sachsenhausen jako tzw. więzień honorowy, jednak stracony na początku sierpnia 1944 r. na wieść o wybuchu powstania warszawskiego. Miejsce pochówku nieznane.
W Nowym Sączu, podobnie jak w wielu innych miastach polskich, ma ulicę swego imienia. Jego nazwisko nadano wielu szkołom i innym obiektom, np. mostowi w Warszawie, wiaduktowi w Lesznie, w rodzinnym Piotrkowie Tryb. postawiono mu pomnik.
(IrP)
Źródła
- Tadeusz Kryska-Karski, Stanisław Żurakowski – „Generałowie Polski niepodległej” Editions Spotkania, Warszawa 1991
- Andrzej Krzysztof Kunert – „Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939-1944”, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1987
- Marcin Spórna – „Słownik najsłynniejszych wodzów i dowódców polskich”, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2006
- Stanisław Żerko – „Biograficzny leksykon II wojny światowej”, Wydawnictwo Nauka i Innowacje, Poznań 2013
- „Słownik biograficzny Europy środkowo-wschodniej” pod red. Wojciecha Roszkowskiego i Jana Kofmana, Instytut Studiów Politycznych PAN i Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2004
- „Bóg, honor, ojczyzna. Sądeccy żołnierze i generałowie w służbie niepodległej Rzeczypospolitej” pod red. Jerzego Leśniaka i Henryka Szewczyka, Instytut Pamięci Narodowej i Fundacja Sądecka, Nowy Sącz-Warszawa 2009
- Zbigniew Mierzwiński – „Generałowie II Rzeczpospolitej”, Wydawnictwo Polonia, Warszawa 1990
- Wiktor Krzysztof Cygan – „Słownik biograficzny oficerów Legionów Polskich”, Warszawska Oficyna Wydawnicza „Gryf”, Warszawa 1992