(1875-1930) Pisarz pochodzący z Ziemi Limanowskiej.
Właśc. Franciszek Ksawery Smaciarz (inne źródła: Szmaciarz), który w 1898 r. zmienił nazwisko na Smreczyński. Urodzony 27 listopada 1875 r. w Porębie Wielkiej k/Mszany Dolnej w góralskiej rodzinie chłopskiej drwala Macieja i Katarzyny ze Smreczaków (Smreczków).
Uczył się w szkole ludowej w Porębie Wlk. (1884-86), u zakonników cystersów w Szczyrzycu (1886-88), a potem w gimnazjum św. Jacka w Krakowie.
Matka piechotna
Jego matka Katarzyna (1846-1936), gawędziarka ludowa, raz w miesiącu maszerowała z rodzinnej wsi (też urodziła się w Porębie Wlk.) do Krakowa – ok. 65 km w jedną stronę, żeby zapewnić synowi wikt i opierunek. Adam Grzymała-Siedlecki pisał: „>Matkę< [1897] pod pióro mu [Ignacemu Maciejowskiemu ps. Sewer – patrz] podsunie autentyczna matka: matka Orkana, heroicznie u siebie w Gorcach zapracowana, wszystkiego sobie odmawiająca, by tylko jej syn mógł skończyć szkoły w Krakowie”. On jednak źle się uczył i do matury nie przystąpił. Tej matuli, symbolowi oddania dzieciom i miłości matczynej, poświęcono pomnik na jej comiesięcznej trasie – w Pcimiu, odsłonięty w 2022 r. z inicjatywy Związku Podhalan, którego jej syn Władysław był w 1919 r. współzałożycielem.
W 1896 r. Orkan wydał tomik 12 elegii „Nad grobem matki. Dumania”, a potem złożył rodzicielce hołd: „Jeśli mogę coś dać z dzieła mojego życia, to zawdzięczam to (…) matce, nie byłoby tego, gdyby nie jej piechotne drogi do Krakowa” i „wszystko, co mam, zawdzięczam w pierwszym rzędzie matce, którą uważam za istotę genialną, jestem ino dalszym ciągiem jej, ale in minus”. Umiała czytać, ale pisać już nie, toteż swoje gawędy „Pierwsze kroki”, „Prządki” i „Do dzieci” podyktowała synowi. Zmarła 5 października 1936 r., pochowana na nowym wtedy cmentarzu w Zakopanem. Jej nazwisko nosi Zespół Placówek Oświatowych w Koninie k/Poręby Wlk.
Literat-chłopski syn
Przez prawie całe dorosłe życie prowadził gospodarstwo rolne w rodzinnych Gorcach. Współpracował z radykałami z ruchu ludowego, a w czasie I wojny światowej walczył w Legionach Józefa Piłsudskiego – patrz, w 1916 r. opublikował wspomnienia „Drogą czwartaków. Od Ostrowca na Litwę”. Dowódcą jego kompanii w 4. pułku piechoty Legionów Polskich (służył w niej obok m.in. późniejszego poety Władysława Broniewskiego 1897-1962 i córki Henryka Sienkiewicza – Jadwigi 1883-1969) był nowosądeczanin i późniejszy gen. Józef Kustroń – patrz.
Jeden z pierwszych synów chłopskich, który w Polsce został literatem. Zaczął publikować jeszcze w czasach gimnazjalnych, a ponieważ uczniowie nie mogli uprawiać tego rodzaju działalności, posługiwał się pseudonimem Orkan. Jego debiutancki tom „Nowel” (1898) ukazał się dzięki pomocy poety Kazimierza Przerwy-Tetmajera – patrz, który opatrzył je entuzjastyczną przedmową. Autor niemal dokumentalnych opowiadań („Nad urwiskiem” z 1900 r. oraz groteskowe „Herkules nowożytny” z 1905 r. i „Wesele Prometeusza” z 1921 r.) i powieści o tematyce wiejskiej („Komornicy” z 1900 r., „W Roztokach” z 1899 r. z pierwszym w polskiej literaturze pozytywnym bohaterem ludowym Frankiem Rakoczym, „Pomór” z 1903 r. o głodzie na wsi i epidemii cholery, „Kostka Napierski” z 1925 r. o przywódcy powstania chłopskiego z 1651 r.).
Ponadto wierszy („Przygrywka” z 1896 r., w której zapowiedział, że będzie wierny prawdzie o niedoli chłopskiej, „Z tej smutnej ziemi” z 1903 r., „Z martwej roztoki” z 1912 r., „Pieśni czasu” z 1915 r.), dramatów naturalistycznych („Skapany świat” z 1898 r. o krwawym konflikcie w chłopskiej rodzinie o grunt, „Ofiara” z 1899 r. o przyczynach rabacji Jakuba Szeli w 1846 r., „Wina i kara” z 1905 r., „Franek Rakoczy” z 1908 r., powrócił wtedy do wcześniejszej postaci z powieści), nowatorskiej językowo baśni o Podhalu „Drzewiej” (1905) i publicystyki społecznej („Listy ze wsi” z lat 1925-27, „Warta” z 1926 r., „Wskazania” z 1930 r.). W jego zasadniczo realistycznej twórczości widoczne są wpływy młodopolskie.
Upamiętnienie
Zmarł 14 maja 1930 r. w Krakowie w trakcie odwiedzin u umierającej córki z pierwszego małżeństwa (zawartego z pracownicą poczty w Niedźwiedziu Marią z d. Zwierzyniecką pochowaną na cmentarzu w Niedźwiedziu) – Zofii, jego jedynego dziecka, które zakończyło życie dwa tygodnie później na ziarnicę złośliwą, nie dowiedziawszy się o śmierci ojca. Jako dziewczynka Zosia napisała wierszyk ze słowami „Chciałabym umrzeć dziewczyną młodą”… Pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie, ale po roku jego zwłoki przewieziono specjalnym pociągiem, w asyście zgromadzonych przy torach na trasie tłumów górali, do Zakopanego i przeniesiono na tamtejszy Cmentarz Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku.
Jego portret namalował Tymon Niesiołowski (1882-1965). Pisali o nim m.in. wspomniany Ignacy „Sewer” Maciejowski – „Matka” (1898) o pierwszym okresie życia Orkana, Julian Krzyżanowski (1892-1976) – „Pieśniarz krainy kęp i wiecznej nędzy. Rzecz o Władysławie Orkanie” (1927), Stanisław Piętak (1909-1964), Stanisław Pigoń (1885-1968) – monografia „Władysław Orkan. Twórca i dzieło” (1958) i dwukrotne wydanie jego „Dzieł”, Jan Wiktor (patrz) – „Podróż po słońce” (1961, wspomnienia o nim), Józef Dużyk (patrz) najpierw wydał książkę „Władysław Orkan” (1975), a trzy lata później obronił na Uniwersytecie Warszawskim poświęcony mu doktorat, historyk literatury Edward Chudziński (1940-) czy pochodzący z Ziemi Łąckiej literaturoznawca prof. Bolesław Faron (1937-) – „Władysław Orkan” (Kraków 2004). Wielbił go Tadeusz Giewont-Szczecina – patrz.
8 lipca 1934 r. na rynku Nowego Targu stanął pomnik pisarza ufundowany przez Polonię amerykańską (przeważnie górali), na odsłonięcie przybyła sędziwa matka Orkana, ale w 2003 r. przeniesiono ten pomnik do Niedźwiedzia, a w Nowym Targu powstała jego replika.
Przed II wojną światową funkcjonował w Zakopanem prowadzony przez małżonków Jerzego Rytarda (1899-1970, właśc. Mieczysław Kozłowski) i Helenę z d. Roj (1899-1955) Teatr Ludowy im. Orkana, a w Gaci Przeworskiej na Podkarpaciu – Orkanowy Uniwersytet Ludowy prowadzony przez małżonków Ignacego Solarza (1891-1940?) i Zofię z d. Michałowską (1902-1988), rodziców reżysera filmowego Wojciecha Solarza (1934-), ekranizatora m.in. dzieł Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Nazwisko pisarza noszą ulice m.in. w Nowym Sączu, Kielcach i Radomiu, a w Marcinkowicach k/N. Sącza – Zespół Szkół.
Jego starszy, też urodzony w Porębie Wlk. brat Stanisław Smreczyński (1872-1954) został entomologiem, a bratanek Stanisław Smreczyński junior (1899-1975) profesorem zoologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pasierbem Orkana był syn jego drugiej żony Bronisławy – Witold Folejewski (1909-1969), profesor zootechniki Wyższej Szkoły Rolniczej w Poznaniu (poeta Zbigniew Folejewski – patrz – to jego młodszy brat). W czasie okupacji niemieckiej W. Folejewski gospodarował we wzniesionej w latach 1903-6 przez pisarza Orkanówce – budowę mógł rozpocząć po zainkasowaniu honorarium za powieść „W Roztokach”. Zdobienia snycerskie w niej są dziełem artysty-malarza Jana Bulasa (1868-1919), ziomka pisarza z Poręby Wlk. i kolegi z dzieciństwa. W tym domu pod Pustką (760 m n.p.m.) w Gorcach pasierb Folejewski udostępniał zwiedzającym pamiątki po ojczymie. W. Folejewski zmarł 24 sierpnia 1969 r. w Porębie Wlk. W 1973 r. wdowa po nim Wilhelmina z d. Juchno sprzedała dom gminie Niedźwiedź, a z czasem powstało tam Muzeum Biograficzne Wł. Orkana. Wśród eksponatów znajduje się pianino marki Petroff, które swego czasu było powodem dumy pisarza, gdyż mawiał, że to najwyżej położony taki instrument w Europie. Również muzeum w Rabce nosi nazwisko Orkana.
(IrP)
Źródła
- „Mały słownik pisarzy polskich”, Wiedza Powszechna, Warszawa 1975
- Lesław M. Bartelski – „Polscy pisarze współcześni. Informator 1944-74”, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1977
- „Katalog autorów krakowskich”, Stowarzyszenie Autorów Polskich, Kraków 1988
- „Kto jest kim w Polsce. Informator biograficzny”, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1989
- „Wielkopolski słownik biograficzny”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Poznań 1983
- „Słownik biograficzny historii Polski” pod red. Janiny Chodery i Feliksa Kiryka, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 2005
- Bogumił Psarski – „Dom Władysława Orkana w Porębie Wielkiej”, wydawcy: Muzeum im. Wł. Orkana w Rabce i Sądecka Oficyna Wydawnicza Wojewódzkiego Ośrodka Kultury w Nowym Sączu, Rabka-Nowy Sącz 1986
- Jolanta Bugajska – „Beata Pawlikowska zarekomendowała Orkanówkę”, „Dobry Tygodnik Sądecki” z 29.06.2022
- Marzena Gitler – „W Pcimiu odsłonięto pomnik Katarzyny Smreczyńskiej. To symbol matczynej miłości” na Onet.pl z 1.06.2022
- https://pokonina.prv.pl/patron.htm
- Adam Grzymała-Siedlecki – „Niepospolici ludzie w dniu swoim powszednim”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1974
- Marzanna Raińska – „Dwory Małopolski”, Małopolskie Centrum Kultury „Sokół”, Nowy Sącz 2014
