(1512-1589) Uczony i biskup warmiński pochodzący z Biecza.
Urodzony 11 listopada 1512 r., potomek patrycjuszowskiej rodziny niemieckiej, spolonizowanej i osiadłej w Bieczu w XV w., syn Grzegorza i Agnieszki z d. Czerwińskiej. Chodził do tamtejszej szkoły parafialnej, a w latach 1528-30 studiował łacinę, grekę i filozofię w Akademii Krakowskiej, uzyskując tytuł bakałarza sztuk wyzwolonych.
Mieszkał w Krakowie, zajmując się pisaniem: przekłady o treściach wychowawczo-umoralniających oraz własne utwory okolicznościowe, w tym panegiryki ku czci ówczesnych możnych. Dzięki protekcji podkanclerzego koronnego Jana Chojeńskiego (1486-1538) zatrudniony w latach 1533-37 w kancelarii króla Zygmunta I Starego (1467-1548), nominowany na kanonika pułtuskiego i wyposażony na dalszą naukę we Włoszech: od 1537 r. studiował filologię klasyczną i filozofię w Padwie oraz prawo w Bolonii, gdzie w 1539 lub 1540 r. uzyskał doktorat obojga praw – świeckiego i kanonicznego.
Kancelarie
Po powrocie do kraju zatrudniony w kancelarii arcybiskupa krakowskiego Piotra Gamrata (1487-1545). W 1542 r. wyświęcony na kapłana, kolekcjoner prebend i beneficjów kościelnych: proboszcz w Bieczu, kanonik kielecki, a od 1544 r. także krakowski oraz kustosz (zwierzchnik klasztorów) wiślicki i sandomierski.
W latach 1545-58 znów zatrudniony w kancelarii królewskiej najpierw Zygmunta I Starego, a potem Zygmunta II Augusta (1520-1572): sekretarz i główny doradca podkanclerzego i późniejszego kanclerza Samuela Maciejowskiego (1499-1550). W 1548 r. po Stanisławie Hozjuszu (1504-1579) objął w kancelarii nadzór nad sprawami pruskimi, konsekwentnie wspierając dążenia do zespolenia Prus z Polską. Pisał też na ten temat rozprawki polityczne. Za reprezentowanie polskiej racji stanu w sprawach pruskich wynagrodzony w 1551 r. stanowiskiem kanonika warmińskiego i w następnym roku nadaniem szlachectwa i herbu.
Posłował z misjami dyplomatycznymi do Rzymu, Austrii, Niemiec, Czech i Węgier. W 1547 r. wchodził w skład świty Mikołaja Radziwiłła zwanego Czarnym (1515-1565), wysłanego do cesarza Ferdynanda I Habsburga (1593-1564) w Wiedniu i na sejm Rzeszy niemieckiej w Augsburgu. W latach 1558-64 ambasador Polski przy Ferdynandzie I.
Bezskutecznie próbował osadzić Hozjusza na stolcu biskupa warmińskiego, a kiedy ten po latach i tak objął tę funkcję, w 1569 r. przeniósł się do Lidzbarka Warmińskiego, aby objąć stanowisko tamtejszego koadiutora (posiadacz uprawnień do objęcia diecezji po śmierci biskupa). Mimo zatwierdzenia nominacji przez papieża Piusa V (1504-1572, właśc. Antonio Ghislieri), kapituła warmińska i tzw. stany (przedstawiciele mieszkańców Prus) oprotestowali ją, gdyż Kromer nie posiadał szlachectwa pruskiego. Dopiero energiczna interwencja króla Zygmunta Augusta doprowadziła do przeforsowania tej kandydatury, ale Kromer musiał przyjąć warunki kapituły.
Biskup
Po śmierci Hozjusza w 1579 r. faktycznie zastąpił go na biskupstwie warmińskim, ale stany pruskie nie zgodziły się, żeby przewodniczył sejmikom pruskim i godność tę powierzyły biskupowi chełmińskiemu Piotrowi Kostce (?-1595). Jako bp Kromer polonizował diecezję warmińską, obsadzając kościelne i świeckie stanowiska Polakami, głównie z Małopolski, oraz fundując tzw. kaplice polskie na terenach ze skupiskami Polaków.
Z części dóbr biskupich pod Olsztynem wykroił posiadłość Kromerowo, w której w 1572 r. osadził swego brata Bartosza. Dalej interesował się rodzinnym Bieczem, gdzie nadal mieszkała jego rodzina: starał się o ulgi podatkowe dla bieczan i sponsorował miejscowe placówki edukacyjne.
Obok kardynała Hozjusza czołowy działacz polskiej Kontrreformacji, zwolennik sprowadzenia jezuitów do Polski, doradca pierwszego nuncjusza papieskiego w Polsce – bpa Luigiego (Alojzego) Lippomano (1500-1559). Publicysta antyreformacyjny w tłumaczonej z j. polskiego na niemiecki i łacinę „Rozmowie dworzanina z mnichem (O wierze i nauce luterskiej)” (1551-54).
Dzięki poparciu Zygmunta Augusta rozpoczął spisywanie dziejów Polski, korzystając z materiałów zgromadzonych w archiwum koronnym – napisał po łacinie „De origine et rebus gestis Polonorum libri” (1555) o dziejach Polski do 1506 r., przełożone na j. polski pt. „O sprawach, dziejach i wszystkich inszych potocznościach koronnych polskich” (1611) oraz streszczenia „Annales seu cronicae incliti regni Poloniae” („Roczniki, czyli kroniki sławnego królestwa polskiego”, 1455-80) Jana Długosza (1415-1480) i „Chronica Polonorum” („Kroniki Polski”, 1519) Macieja Miechowity (1457-1523), a także popularny informator o Polsce „Polonia sive de situ, populis, moribus, magistratibus et republica regni Polonici” (1575). Autor wielu prac literackich (np. romans ludowy „Historyja prawdziwa o przygodzie żałosnej książęcia finlandzkiego Jana i królewny polskiej Katarzyny” z 1570 r.), teologicznych, rozpraw o muzyce oraz tłumacz m.in. Arystotelesa i Cycerona.
Zmarł 23 marca 1589 r. w Lidzbarku Warmińskim, pochowany w katedrze we Fromborku. Majątek zapisał na cele charytatywne, oświatowe i kościelne. Jego nazwisko nosiło Gimnazjum i nosi LO w Gorlicach. W 1926 r. Stanisław Bodniak (1897-1952), późniejszy profesor Uniwersytetu Poznańskiego, obronił na Uniwersytecie Jagiellońskim doktorat pt. „Marcin Kromer, 1512-70. Zarys biograficzny”.
(IrP)
Źródła
- Tadeusz Oracki – „Słownik biograficzny Warmii, Prus Książęcych i Ziemi Malborskiej od połowy XV do końca XVIII wieku”, Wydawnictwo Pojezierze, Olsztyn 1984
- „Mały słownik pisarzy polskich”, Wiedza Powszechna, Warszawa 1975
- „Wielkopolski słownik biograficzny”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Poznań 1983
- Old.klubgorliczan.pl
- „Słownik biograficzny historii Polski” pod red. Janiny Chodery i Feliksa Kiryka, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 2005
- „Gorlicki informator biograficzny”, wydawca: Stowarzyszenie „Klub Gorliczan”, Gorlice 2008
