PIŁSUDSKI Józef Klemens

(1867-1935)

marszałek Polski, walczący na Limanowszczyźnie i Sądecczyźnie, Honorowy Obywatel N. Sącza.

Urodzony 5 grudnia 1867 r. w Zułowie na Wileńszczyźnie (obecnie Litwa) w rodzinie powstańca styczniowego Józefa i Marii z d. Billewicz, którzy mieli 12 dzieci.

Absolwent gimnazjum w Wilnie z 1885 r., studiował medycynę na uniwersytecie w Charkowie (obecnie Ukraina), ale za udział w rozruchach relegowany.

Skrócony przebieg służby

Zamieszany w przygotowania do zamachu na cara Aleksandra II, organizowanego przez niedobitków rosyjskiej organizacji terrorystycznej Wola Ludu, aresztowany w 1887 r. i zesłany na Syberię na 5 lat. Potem jeszcze wielokrotnie aresztowany, więziony lub internowany, raz zbiegł, symulując chorobę umysłową. Od 1902 r. przywódca Polskiej Partii Socjalistycznej w kraju, w 1904 r. twórca Organizacji Bojowej PPS, która zajmowała się działalnością terrorystyczną przeciwko państwom zaborczym, w latach 1910-14 komendant paramilitarnego Związku Strzeleckiego, w 1914 r. twórca Legionów Polskich przy armii austriackiej, dowódca 1. Brygady LP i konspiracyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej.

Od 11 listopada 1918 r. Naczelny Wódz odrodzonego Wojska Polskiego, w latach 1918-22 Naczelnik Państwa. W 1920 r. jako przewodniczący Rady Obrony Państwa rozkazał wykonać uprzedzające uderzenie na Rosję Radziecką, zdobył wprawdzie Kijów, ale potem wojska polskie znalazły się w odwrocie, poważnie zagrożona była nawet Warszawa, ostatecznie jednak odparł Armię Czerwoną za sprawą tzw. cudu nad Wisłą (twórcą planu taktycznego tej operacji był gen. Tadeusz Rozwadowski, którego udział w triumfie był potem pomniejszany przez zwolenników Piłsudskiego, tym bardziej, że gen. Rozwadowski stanął na czele wojsk wiernych legalnemu rządowi w czasie wojskowego zamachu stanu dokonanego w maju 1926 r. przez Piłsudskiego i jego podkomendnych).

Od 1920 r. pierwszy marszałek Polski, w latach 1922-23 szef Sztabu Generalnego i przewodniczący Ścisłej Rady Wojennej, ideowy przywódca tzw. sanacji, od tzw. przewrotu majowego w 1926 r., czyli zamachu stanu – faktyczny dyktator, sprawujący lub nie rozmaite funkcje, niemniej samodzielnie decydujący o polityce wewnętrznej i zagranicznej II Rzeczpospolitej, m.in. dwukrotny premier (1926-28 i 1930), wybrany przez Zgromadzenie Narodowe na prezydenta – nie przyjął godności, wskazując Ignacego Mościckiego. Zwolennicy nazywali go Komendantem, Dziadkiem i Ziukiem.

Odznaczony m.in. Orderem Orła Białego, Wielką Wstęgą Orderu Virtuti Militari, Wielką Wstęgą Orderu Polonia Restituta, Krzyżem Niepodległości z Mieczami, 4-krotnie Złotym Krzyżem Zasługi i 4-krotnie Krzyżem Walecznych oraz austriackim Orderem Żelaznej Korony, francuską Legią Honorową I klasy, japońskim Orderem Wschodzącego Słońca I klasy, łotewskim Orderem Pogromcy Niedźwiedzia I klasy i afgańskim Orderem Błękitnego Płaszcza.

Związki z Sądecczyzną

Z regionem sądeckim związany w różnych formach. W 1909 r. wizytował w Nowym Sączu tutejszą komórkę Związku Walki Czynnej, a w latach 1911-14 dwukrotnie prowadził tu szkolenia wojskowe dla członków Związku Strzeleckiego, który stanowił rezerwuar kadr dla mającego się wkrótce odrodzić Wojska Polskiego.

Po wybuchu I wojny światowej dowodzony przez niego 1. pułk piechoty Legionów Polskich walczył z Rosjanami m.in. na Ziemi Limanowskiej (Chyszówki, Słopnice, Limanowa, Dobra), w Pisarzowej i w przegranej bitwie pod Marcinkowicami w bezpośrednim sąsiedztwie Nowego Sącza. W Limanowej sztab Komendanta mieścił się pod dzisiejszym adresem przy ul. Matki Bożej Bolesnej 35, zaś w Marcinkowicach – w dworze Morawskich na terenie obecnego Zespołu Szkół im. Wł. Orkana. W czasie pobytu w N. Sączu w 1921 r. (patrz niżej) Piłsudski wypytywał o dziewczynkę, która w dworze Morawskich podała mu, przeziębionemu, garnuszek gorącego mleka, co postawiło go na nogi.

Pobyty w Limanowej i Marcinkowicach upamiętniają tablice pamiątkowe na odpowiednich budynkach. Nie ma gdzie umieścić tablicy w Łącku, gdyż plebanię, w której Komendant miał nocować z 12 na 13 grudnia 1914 r., rozebrano, a na jej miejscu usytuowano przykościelny parking. Elementy plebanii zostały kupione i posłużyły do budowy domu w Toruniu. W 2017 r. wystawiono go na sprzedaż, reklamując jako obiekt, w którym nocował Piłsudski. Tymczasem belki zmontowane w Toruniu pochodzą z nowszej plebanii, wzniesionej w 1929 r., czyli dawno po wizycie Komendanta, bo ten nocował jeszcze w starej plebanii, która wcale nie była drewniana, lecz murowana.

13 grudnia 1914 r. wojska 1. pp LP wkroczyły do Nowego Sącza, a Piłsudski wjechał tu na kobyle Kasztance. Tak wspominał w „Moich pierwszych bojach” (1925): „Przyjemne to było wejście do miasta, miałem tylko duże kłopoty ze swoją Kasztanką. Już na most na Dunajcu, podziurawiony przez wybuchy, kręciła głową, uważając, że jest zanadto niebezpieczny dla jej szanownego istnienia (…). Lecz wreszcie rynek. Jasno oświetlony, czarny od tłumu. Gdym się na nim na Kasztance ukazał, rozległ się krzyk całego tłumu i padły pociski z kwiatów. Tego już było stanowczo za wiele mojej wiejskiej klaczy, zwinęła się pode mną i chciała uciekać od owacji. Niemało mnie kosztowało, by ją po prostu wepchać na rynek”.

W N. Sączu ogłoszono, że dotychczasowy 1. pp LP będzie przeformowany w I Brygadę Legionów, a Komendant został mianowany na stopień brygadiera. Zatrzymał się w mieszkaniu burmistrza Władysława Barbackiego (1854-1938) przy ul. Dunajewskiego 12. W 1933 r. odsłonięto na tym budynku tablicę, upamiętniającą ten fakt i wiszącą obecnie.

26 grudnia 1914 r. Komendant przyjechał ponownie, tym razem w celu odwiedzin u rannych legionistów w nowym szpitalu miejskim. W 1915 r. radni Nowego Sącza – jako pierwsi w Polsce, przed Wilnem i Krakowem – chcieli nadać mu godność honorowego obywatela miasta, ale wniosek pracownika tutejszych warsztatów kolejowych (obecnie ZNTK) Ryszarda Mędlarskiego (1865-1943) i nauczycielki Stanisławy Woszczyńskiej z Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej przepadł w głosowaniu. Tytuł przyznano dopiero rok później na wniosek  m.in. adwokata Romana Sichrawy (1869-1945), późniejszego prezydenta N. Sącza. Wyróżniony nie przybył osobiście, ale z Krakowa przysłał telegram z podziękowaniem: „Za zaproszenie na obchód dziękuję, być na nim niestety nie mogę z powodu niezdrowia. Tradycja bojów pod Nowym Sączem żyje zawsze w I Brygadzie, łącząc się z serdeczną wdzięcznością dla mieszkańców miasta za wzruszające przyjęcie, jakiego doznaliśmy”.

Kolejny raz pojawił się 6 sierpnia 1921 r. na obchodach pierwszej rocznicy utworzenia stacjonującego tu 1. Pułku Strzelców Podhalańskich. Towarzyszył mu wtedy drugi późniejszy marszałek Polski – gen. Edward Rydz-Śmigły (patrz). Przy okazji już nie zaocznie, lecz osobiście odebrał zaległy tytuł Honorowego Obywatela miasta.

Drugi raz 1. PSPodh. wizytował w 1926 r. (na imieniny podarowano mu wtedy charakterystyczne elementy umundurowania pułku: paradną pelerynę z dystynkcjami marszałka i kapelusz z orlim piórem), a trzeci – w 1928 r.: tym razem pobyt związany był z przeprowadzeniem przez niego ćwiczeń sztabowych dla wyższych oficerów. Po raz czwarty odwiedził pułk dokładnie 8 lat po pierwszej wizycie – 6 sierpnia 1929 r. odbył się bowiem w N. Sączu Zjazd Legionistów.

Po śmierci Marszałka w 1935 r. rada miejska nadała nazwisko Piłsudskiego Muzeum Ziemi Sądeckiej oraz ulicy w sąsiedztwie koszar 1. PSPodh. Dzisiaj Komendant jest patronem obwodnicy prowadzącej w stronę Krynicy-Zdroju, mostu nad Dunajcem prowadzącego do dzielnicy Helena, a od 1998 r. szkoły w Marcinkowicach. Przy al. Wolności, w miejscu zburzonego w ramach dekomunizacji monumentu wdzięczności Armii Czerwonej, odsłonięto w 2018 r. spiżowy pomnik Marszałka na Kasztance.

W okresie świąt wielkanocnych w 1916 r. przebywał na miesięcznym wypoczynku w Bobowej – u rodziny swego adiutanta Bolesława Długoszowskiego-Wieniawy – patrz. Innymi jego adiutantami byli m.in. Władysław Świerz (1886-1962), który po I wojnie światowej wiercił w Ziemi Gorlickiej w poszukiwaniu ropy naftowej, m.in. w Bieczu oraz urodzony w Gorlicach absolwent gimnazjum w N. Sączu Jan Szufa (1895-1944).

Bywał z rodziną także na wypoczynkach w Krynicy, na pewno w latach 1926, ’27, ’28, ’29 i ’34. Jego imię nosi schronisko PTTK na Jaworzynie Krynickiej.

Zmarł w 9. rocznicę zamachu majowego – 12 maja 1935 r. w Belwederze w Warszawie, pochowany w katedrze na Wawelu w Krakowie, tylko jego serce w grobie matki na cmentarzu Na Rossie w Wilnie.

Jego brat Bronisław (1866-1918), uczestnik przygotowań do zamachu na cara Aleksandra III (razem m.in. z Aleksandrem Uljanowem, czyli bratem Włodzimierza Lenina, właśc. Wł. Uljanow), po wykryciu spisku skazany na karę śmierci zamienioną na 15 lat katorgi i zesłany na wyspę Sachalin, gdzie prowadził badania naukowe z zakresu klimatologii, etnografii i leksykologii oraz ożenił się z członkinią tubylczego plemienia Ajnów, miał z nią dzieci, a ich potomkowie żyją do dzisiaj w Japonii. Zostawił rodzinę w Japonii, wrócił do Europy i popełnił samobójstwo – utopił się w Sekwanie w Paryżu. Ma pomnik w Żorach.

(IrP)

Źródła

  • Piotr Stawecki – „Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1918-1939”, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1994
  • Tadeusz Kryska-Karski, Stanisław Żurakowski – „Generałowie Polski niepodległej” Editions Spotkania, Warszawa 1991
  • Wiktor Krzysztof Cygan – „Słownik biograficzny oficerów Legionów Polskich”, Warszawska Oficyna Wydawnicza „Gryf”, Warszawa 1992
  • „Słownik biograficzny Europy środkowo-wschodniej” pod red. Wojciecha Roszkowskiego i Jana Kofmana, Instytut Studiów Politycznych PAN i Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2004
  • „Bóg, honor, ojczyzna. Sądeccy żołnierze i generałowie w służbie niepodległej Rzeczypospolitej” pod red. Jerzego Leśniaka i Henryka Szewczyka, Instytut Pamięci Narodowej i Fundacja Sądecka, Nowy Sącz-Warszawa 2009
  • www.panda.bg.univ.gda.pl
  • Wojciech Molendowicz – „Bobowa od A do Ż”, wydawcy: Agencja Artystyczno-Reklamowa Great Team oraz Wydawnictwo i Drukarnia Nova Sandec, Bobowa 2009
  • Wikipedia
  • „Gorlicki Informator Biograficzny”, wydawca: Stowarzyszenie „Klub Gorliczan”, Gorlice 2009
  • (PAS) [Krystyna Pasek] – „Chwyt na marszałka”, „Dobry Tygodnik Sądecki” z 16.02.2017
  • b.a. (brak autora) – „Piłsudscy na zimowiskach w Krynicy”, „Dobry Tygodnik Sądecki” z 13 lutego 2024
  • b.a. – „Marszałek znowu w Nowym Sączu”, miesięcznik „Nowysacz.pl” nr 10/2018
  • Jerzy Wideł – „Kolegował się z Józefem Piłsudskim”, „Dobry Tygodnik Sądecki” z 22.09.2022