(1892-1939)
generał brygady Wojska Polskiego, uczący się, wyszkolony i działający w Nowym Sączu
Urodził się 16 października 1892 r. w Stryju (obecnie Ukraina), syn robotnika kolejowego Andrzeja, który w 1893 r., po śmierci żony Magdaleny z d. Fedoryk, zamieszkał w N. Sączu, uzyskując posadę majstra kotlarskiego w warsztatach kolejowych (obecnie ZNTK).
W latach 1902-08 uczeń I Gimnazjum Klasycznego w Nowym Sączu, ale w 1910 r. ukończył tutejsze II Gimnazjum im. Bolesława Chrobrego. Od 1910 r. studiował prawo i filozofię na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, ale w 1914 r. ukończył krakowską Akademię Handlową.
Przebieg służby
W czasach gimnazjalnych należał do konspiracyjnego Związku Młodzieży Polskiej „Zet”, potem członek niepodległościowych organizacji paramilitarnych: Polskie Drużyny Strzeleckie i od 1912 r. Związek Strzelecki. W lipcu 1914 r. ukończył letni kurs instruktorów PDS urządzony w gmachu dzisiejszej SzP nr 1 im. A. Mickiewicza w Nowym Sączu.
Od 16 sierpnia 1914 r. w Legionach Polskich na froncie wschodnim: dowódca plutonu w 2. pułku piechoty, a od maja 1915 r. dowódca kompanii (służyli w niej poeta Władysław Broniewski, pochodzący z Ziemi Limanowskiej pisarz Władysław Orkan oraz córka Henryka Sienkiewicza – Jadwiga) i adiutant w 4. pp. Brał udział w walkach w Karpatach i na Wołyniu, dwukrotnie ranny. Po tzw. kryzysie przysięgowym w 1917 r. (Polacy służący w armii austriackiej odmówili przysięgi na wierność cesarzowi Niemiec) zdegradowany do stopnia sierżanta podchorążego i wcielony do armii austriackiej, ale działał w konspiracyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej w Nowym Sączu i Krakowie.
W odrodzonym Wojsku Polskim od 1 listopada 1918 r., początkowo w administracji wojskowej: szef biura prasowego w Dowództwie Okręgu Generalnego Kraków i szef oddziału III (oświaty i kultury) Sztabu Generalnego. W czasie wojny polsko-rosyjskiej odkomenderowany do Naczelnego Dowództwa WP, gdzie najpierw pracował w Kontroli Ruchu Kolejowego (miał za zadanie dbanie i rytmiczność dostaw na front w warszawskim węźle kolejowym) i Centralnej Komisji Ewakuacyjnej, a od października 1920 r. jako kierownik wydziału w oddziale III Sztabu Ministerstwa Spraw Wojskowych, zaś po roku kierownik referatu wydziału ogólnoorganizacyjnego departamentu VII (intendentury) w MSWojsk. Od 1922 r. wykładowca na kursach w piechocie.
Od 1923 r. w służbie liniowej: zastępca dowódcy i szef sztabu 42. pp w Białymstoku, od 1925 r. dowódca 55. pp w Lesznie, od 1930 r. dowódca piechoty i p.o. dowódcy w 16. Dywizji Piechoty w Grudziądzu, od 1935 r. dowódca 21. DP Górskiej w Bielsku, na czele której zajmował w 1938 r. Zaolzie – w tym samym czasie, kiedy hitlerowskie Niemcy odrywały Sudety od tych samych Czech. Rok później jednej z ulic w Czeskim Cieszynie nadano nazwisko generała, ale obecnie nazywa się Praska.
Płk Stefan Rowecki (późniejszy generał i dowódca Armii Krajowej ps. Grot) – patrz, wyznaczony w maju 1939 r. do oceny dowódców polskich, napisał o nim: „Filozof życiowy i taki też w dowodzeniu. Nie mam do niego nabożeństwa, choć podobno taktycznie dobry, no i ma charakter w decyzjach. Wyżej dywizji piechoty nie pójdzie”.
Inne opinie: płk (późniejszy generał) Kazimierz Sawicki, dowódca 16. DP – „Wybitny, zdecydowany charakter, stuprocentowy ideowiec i entuzjasta. Całkowicie oddany służbie wojskowej. Wybitnie inteligentny. Posiada rozległe wiadomości fachowe, jak i ogólne – indywidualista (…) o rozległych zainteresowaniach. Taktycznie bardzo wyrobiony i wykształcony, decyzje posiada dobre, jasne. (…) W opiniowaniu zbyt wyrozumiały”; gen. dywizji Stanisław Bukacki-Burhardt (patrz), inspektor armii – „Wybitny. Bardzo dobry wychowawca. Taktycznie orientuje się szybko i dobrze”; gen. brygady Aleksander Narbut-Łuczyński, dowódca Okręgu Korpusu nr V w Krakowie – „W swojej wrodzonej dobroci i wyrozumiałości ocenia wypadki i ludzi nie według stanu faktycznego, lecz według wyimaginowanego wzoru, przeważnie doskonałego, co nie przeszkadza, że jest skłonny do skrajnego pesymizmu”; powojenny gen. broni Józef Kuropieska – „Był żołnierzem wyjątkowej rzetelności i szlachetności. Lubiany przez podwładnych i ceniony przez kolegów. W czasie kampanii [wrześniowej] zachował się wzorowo”.
Awanse i degradacje: 1914 – chorąży, podporucznik, 1915 – porucznik, 1916 – kapitan, 1917 – sierżant podchorąży, 1920 – podpułkownik ze starszeństwem od 1919 r., 1926 – pułkownik ze starszeństwem od 1925 r., 1939 – gen. brygady.
Odznaczony m.in. Krzyżami Kawalerskim (pośmiertnie), Złotym i Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari III, IV i V, Krzyżem Oficerskim Orderu Polonia Restituta, 3-krotnie Krzyżem Walecznych, 2-krotnie Złotym Krzyżem Zasługi oraz rumuńskim Krzyżem Komandorskim Orderu Korony i jugosłowiańskim Krzyżem Komandorskim Orderu Orła Białego. Wydał kilka książek o tematyce filozoficznej i wojskowej.
W czasie kampanii wrześniowej wojny obronnej z Niemcami w 1939 r. dywizja dowodzona przez niego wchodziła w skład Armii „Kraków”, a w niej włączono ją do Grupy Operacyjnej „Bielsko”, a następnie „Boruta” od nazwiska jej dowódcy gen. Mieczysława Spiechowicza-Boruty. Jego oddziały staczały potyczki z Niemcami i cofały się od Bielska, Cieszyna, Skoczowa i Pszczyny przez Wadowice, Skawinę i Leżajsk w kierunku Lwowa. Poległ 16 września 1939 r. pod Koziejówką k/Lubaczowa, osobiście prowadząc natarcie z pistoletem w ręku i otrzymując postrzały z broni maszynowej w policzek pod prawym okiem, okolice krzyża i łopatkę. Wdowie Aleksandrze Niemcy przysłali oficjalne zawiadomienie o śmierci męża, jego książeczkę wojskową i zakrwawiony Krzyż Srebrny Virtuti Militari. W 2016 r. potomkowie generała przekazali jego trzy krzyże VM do Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.
Upamiętnienie w Nowym Sączu
Pochowany w pobliskim Ułazowie, ale w 1945 r. szczątki ekshumowano i przewieziono do Lubaczowa, a 21 grudnia 1953 r., na prośbę wdowy Aleksandry i za zgodą marszałka Konstantego Rokossowskiego, na nowosądecki cmentarz komunalny przy ul. Rejtana. Jego imieniem nazwano ulice w Nowym Sączu, Krakowie, Lubaczowie, Lesznie i Rzeszowie, jest także patronem szkół w N. Sączu (od 1974 r. Zespołu Szkół Elektryczno-Mechanicznych z czołowym w kraju technikum, przed wejściem do niego w 1985 r. ustawiono popiersie generała), Lubaczowie, Starych Oleszycach k/Lubaczowa i Bielsku-Białej. W latach 1981-84 oficjalnie, a potem wskutek rozwiązania przez ówczesne władze – nieoficjalnie działało w N. Sączu Towarzystwo im. gen. Kustronia, postulujące budowę pomnika patrona, co zakończyło się w 1988 r. odsłonięciem w miejscowym kościele św. Kazimierza tablicy ku czci generała oraz dowódców nowosądeckiego 1. Pułku Strzelców Podhalańskich.
Wywodzący się z N. Sącza red. Jerzy Steinhauf tak pisał o nim: „Generał, myśliciel, filozof, poeta, prawnik, ekonomista i matematyk, rozmiłowany w grece i sanskrycie. Osobowość niezwykle bogata, którą można by z powodzeniem obdzielić kilku ludzi”.
Zygmunt Kubrak napisał biografię „Generał Józef Kustroń 1892-1939” wydaną w 2009 r. przez Zespół Szkół im. gen. Kustronia w Lubaczowie, a w 2010 r. Wiesław Łach, Adam Łazar (nauczyciel historii z Lubaczowa, inicjator nadania imienia generała wspomnianej szkole w Lubaczowie) i Artur Surmacz pozycję pt. „Generał brygady Józef Kustroń”.
Żona Aleksandra, wywodząca się z nowosądeckiej rodziny o nazwisku Dagnan, była założycielką żeńskiego oddziału Związku Strzeleckiego w N. Sączu i żyła prawie 100 lat: ur. 15 listopada 1889 r. – zm. 11 czerwca 1989 r. Pochowana obok męża.
Wnuczka i jednocześnie córka bratanicy sądeckiego malarza Bolesława Barbackiego – Ewa Kustroń de Ramos studiowała romanistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim, w Paryżu poznała studenta politologii z Ekwadoru i z Alfredo wyjechała do Ameryki Płd., osiedli w Wenezueli, urodziła synów Alfredo juniora, Jacka Ernesto i Luisa oraz córkę Cristinę.
(IrP)
Źródła
- Piotr Stawecki – „Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1918-1939”, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1994
- Tadeusz Kryska-Karski, Stanisław Żurakowski – „Generałowie Polski niepodległej” Editions Spotkania, Warszawa 1991
- Marcin Spórna – „Słownik najsłynniejszych wodzów i dowódców polskich”, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2006
- Stanisław Żerko – „Biograficzny leksykon II wojny światowej”, Wydawnictwo Nauka i Innowacje, Poznań 2013
- „Bóg, honor, ojczyzna. Sądeccy żołnierze i generałowie w służbie niepodległej Rzeczypospolitej” pod red. Jerzego Leśniaka i Henryka Szewczyka, Instytut Pamięci Narodowej i Fundacja Sądecka, Nowy Sącz-Warszawa 2009
- Zbigniew Mierzwiński – „Generałowie II Rzeczpospolitej”, Wydawnictwo Polonia, Warszawa 1990
- Wikipedia
- Augustyn Leśniak – „Sądeczanie we Wrześniu”, miesięcznik „Sądeczanin” z września 2009 r.
- Jacek Zaremba – „Nie przeżyję tej wojny…”, „Sądeczanin” z października 2011 r.
- Anna Totoń, Rafał Bobrowski – „Sądeczanie znani i nieznani. Katalog wystawy”, Wydawca: Sądecka Biblioteka Publiczna im. Józefa Szujskiego, Nowy Sącz 2012
- Jerzy Leśniak, Augustyn Leśniak – „Encyklopedia sądecka”, Wydawca: Urząd Miejski w Nowym Sączu, Nowy Sącz 2000
- Katarzyna Gajdosz – „W Wenezueli trudno dziś czuć się bezpiecznie”, „Dobry Tygodnik Sądecki” z 2.07.2015