HALLER de HALLENBURG Józef Władysław

(1873-1960)

generał broni Wojska Polskiego, walczący na Ziemi Limanowskiej

Urodził się 13 sierpnia 1873 r. w Jurczycach k/Skawiny, wnuk powstańca listopadowego, syn powstańca styczniowego i bankowca Henryka i Olgi z d. Treter. Brat stryjeczny szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego gen. Stanisława Hallera (1872-1940).

Absolwent niemieckiego gimnazjum we Lwowie z 1886 r., szkół wojskowych: niższej realnej w Koszycach (Słowacja) z 1890 r. i wyższej realnej (korpusu kadetów) w Hranicach na Morawach z 1892 r. oraz Akademii Wojskowo-Technicznej w Wiedniu, gdzie w latach 1892-95 studiował na wyższych kursach artyleryjskich i gazowych.

Przebieg służby

W armii austriackiej służył od 1895 r. jako adiutant, oficer prowiantowy, kasowy i liniowy oraz kierownik strzelnic pod Sokolnikami i Bursztynem w 11. pułku artylerii we Lwowie, od 1898 r. w 31. i 33. part. w Stanisławowie (obecnie Iwano-Frankiwsk na Ukrainie), od 1901 r. instruktor w szkole tzw. jednorocznych ochotników (znana z „Przygód dobrego wojaka Szwejka” instytucja dla poborowych z maturą oraz studentów i absolwentów szkół wyższych, odpowiednik szkoły podchorążych rezerwy) przy korpusach X i XI, od 1905 r. komendant tej szkoły, a od 1909 r. dowódca dywizjonu haubic polowych w 43. Dywizji Piechoty Obrony Krajowej w Czerniowcach, ale w 1911 r. odszedł do cywila, by gospodarować na roli i podjąć pracę inspektora we lwowskim Towarzystwie Kółek Rolniczych. Ponadto organizował drużyny sportowo-paramilitarnego Towarzystwa Gimnastycznego Sokół i w tym celu bywał w Nowym Sączu, był też współtwórcą polskiego skautingu.

Z chwilą wybuchu I wojny światowej zmobilizowany do armii austriackiej – 3. pułk artylerii ciężkiej, skąd odkomenderowany, aby od połowy sierpnia 1914 r. formować w Galicji z kilku tysięcy ochotników polski Legion Wschodni, w którym został dowódcą 1. pułku piechoty. 20.09.1914 oddział ten dotarł do Mszany Dolnej, gdzie pod wpływem haseł endeckich uległ rozsypce, po czym w znacznej większości ochotnicy zostali wcieleni do armii austriackiej. Przy H. wytrwało ok. 800 ludzi, tworząc dowodzony przez niego 3. pułk piechoty Legionów, biorący udział w walkach na froncie rosyjskim w Karpatach. Ranny w prawe ramię i pachwinę pod Pasieczną (obecnie Ukraina).

W maju 1915 r. uległ pod Częstochową poważnemu wypadkowi samochodowemu, co sprawiło, że powrócił do służby w II Brygadzie Legionów Polskich dopiero po roku. W lecie 1916 r. mianowany na dowódcę tej brygady. Niepogodzony z rozstrzygnięciami niemiecko-austriacko-rosyjskiego traktatu brzeskiego przebił się w połowie lutego 1918 r. przez front austriacko-rosyjski pod Rarańczą, aby w Rosji dołączyć do II Korpusu Polskiego na Wschodzie, w którym objął dowództwo 5. Dywizji Strzelców. Już wiosną tego samego roku został faktycznym dowódcą tego korpusu – w tym okresie używał ps. Mazowiecki. Gdy w maju armia niemiecka przystąpiła do rozbrajania oddziałów polskich, siły pod jego dowództwem przeciwstawiły się temu pod Kaniowem, ale uległy przewadze wroga. H. z grupą towarzyszy broni jednak umknął przed niewolą. Przedostał się do Kijowa i Moskwy, gdzie stanął na czele tajnej Polskiej Komisji Wojskowej.

Armia Hallera

W połowie lipca znalazł się w Paryżu, gdzie w Komitecie Narodowym Polskim został przewodniczącym komisji wojskowej, a 4 października 1918 r. odebrał nominację na Naczelnego Wodza Armii Polskiej we Francji. Zamierzał sformować aż 15 dywizji, ale ostatecznie tzw. błękitna armia (inaczej hallerczycy) liczyła 5 dywizji (ok. 68 tys. żołnierzy).

Wiosną 1919 r. przerzucono ich do Polski. W czasie wojny polsko-rosyjskiej dowodził frontami Południowo-Wschodnim (Galicyjskim), Południowo-Zachodnim (Śląskim i Cieszyńskim), Południowym, Pomorskim, Północno-Wschodnim i Północnym. Był także generalnym inspektorem Armii Ochotniczej, członkiem Rady Obrony Państwa i prezesem Obywatelskiego Komitetu Obrony Państwa. W 1920 r. zajął Pomorze – 10 lutego dokonał w Pucku symbolicznych zaślubin Polski z morzem. Jeszcze w trakcie wojny przestał był dowódcą liniowym, obejmując stanowisko przewodniczącego wojskowej Najwyższej Komisji Opiniującej przy Naczelnym Wodzu (Józefie Piłsudskim), a po wojnie generalnego inspektora artylerii i członka Ścisłej Rady Wojennej.

Marszałek Piłsudski, oceniając w 1922 r. kwalifikacje generalicji polskiej, wydał mu niepochlebną opinię: „zdatny do dowodzenia tylko na krótki czas. Straci powagę u podwładnych w bardzo szybkim tempie z powodu swoistej demagogii i szukania za wszelką cenę popularności (…). Gadatliwy bez miary i końca. Żadna tajemnica nie jest pewna w jego ręku. (…) Koteryjny, nadczuły na pochlebstwa. (…) Łatwe zwalanie odpowiedzialności na wszystkich na prawo i na lewo. Obok niepewności siebie, często spotykana w tych wypadkach niezdrowa ambicja i nieumiejętność oceny tego, co sam albo kto inny może lub nie może. (…) Przy słabym wykształceniu wojskowym i niewielkich zdolnościach przyrodzonych oraz niezwykle nielogicznej pod względem wojskowym głowie, mieszającej rzeczy ważne z drobiazgami i czepiającej się jako najłatwiejszej dla niego dziedziny drobiazgów – objętość dowodzenia bardzo mała, w piechocie najwyżej pułk, w artylerii może dywizjon. Dla dowodzenia dywizją i armią, zdaniem moim zupełnie niemożliwy. (…) Ostrzegam każdego Naczelnego Wodza, oprócz niego samego, przed użyciem jego podczas wojny. Nadzwyczaj trudny człowiek do ułożenia personalnego. Specjalnie wobec nałogu do anarchii generalskiej, kaprysów wszelkiego rodzaju, braku prawie absolutnego dyscypliny wewnęrznej”.

Awanse: 1895 – podporucznik, 1909 – kapitan, 1914 – major, podpułkownik, 1915 – pułkownik, 1918 – generał brygady, gen. dywizji, 1920 – gen. broni ze starszeństwem od 1919 r.

Odznaczony m.in. Orderem Orła Białego, orderem Virtuti Militari V klasy (od 1920 r. był członkiem jego kapituły, a w latach 1920-22 jej przewodniczącym), Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Polonia Restituta, 4-krotnie Krzyżem Walecznych, francuską Legią Honorową II klasy, orderem Korony Włoch II klasy oraz odznaczeniami austriackimi i niemieckimi, które w 1918 r. odesłał odpowiednim cesarzom.

W polityce

W lutym 1922 r. wybrany na posła do Sejmu z listy chadecji, przeszedł zatem w stan nieczynny. Uczestnik nagonki politycznej na prof. Gabriela Narutowicza, zakończonej – jak wiadomo – zamordowaniem pierwszego prezydenta RP. Po półtora roku zrzekł się mandatu poselskiego i powrócił do służby jako generalny inspektor artylerii. Po zamachu majowym w 1926 r., w czasie którego opowiedział się przeciwko dokonującemu go Piłsudskiemu i w Wielkopolsce oraz na Pomorzu dowodził wojskami wiernymi prawowitemu rządowi, przeniesiono go w stan spoczynku. Działacz opozycji antysanacyjnej.

W trakcie kampanii wrześniowej wojny obronnej z Niemcami w 1939 r. opuścił Polskę i przez Rumunię dostał się do Francji, gdzie znów powołano go do służby czynnej, ale nie przydzielono żadnej funkcji.

Po zwolnieniu z wojska w 1926 r. gospodarował w majątku ziemskim, podarowanym mu na Pomorzu po przyłączeniu tej dzielnicy do Polski. W 1932 r. przyjechał do Nowego Sącza na zjazd hallerczyków. Oprócz ww. posłowania działał także inaczej w polityce – w latach 1937-39 przewodniczący Rady Naczelnej Stronnictwa Pracy. Jako taki w 1936 r. wspólnie z innymi antysanacyjnymi politykami (gen. Władysław Sikorski, Ignacy Paderewski, Wincenty Witos) utworzył opozycyjny centrowy tzw. Front Morges. W latach 1940-43 minister bez teki w polskim rządzie emigracyjnym gen. Sikorskiego. Po jego śmierci w katastrofie gibraltarskiej podał się do dymisji. Kierował komisją śledczą do ustalenia przyczyn klęski wrześniowej. Udzielał się ponadto w Związku Harcerstwa Polskiego, Polskim Czerwonym Krzyżu i Akcji Katolickiej.

Po II wojnie światowej osiadł w Londynie, gdzie zmarł 4 czerwca 1960 r. Pochowany początkowo na cmentarzu Gunnersbury, ale w 1993 r. jego prochy sprowadzono do Polski i złożono w krypcie kościoła garnizonowego w Krakowie. Autor wydanych pośmiertnie „Pamiętników. Z wyborem dokumentów i zdjęć” (Londyn 1964). Patron okrętu (kanonierki) Marynarki Wojennej oraz wielu ulic, w tym w Nowym Sączu.

(IrP)

Źródła

  • Piotr Stawecki – „Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1918-1939”, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1994
  • Tadeusz Kryska-Karski, Stanisław Żurakowski – „Generałowie Polski niepodległej” Editions Spotkania, Warszawa 1991
  • Marcin Spórna – „Słownik najsłynniejszych wodzów i dowódców polskich”, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2006
  • Wiktor Krzysztof Cygan – „Słownik biograficzny oficerów Legionów Polskich”, Warszawska Oficyna Wydawnicza „Gryf”, Warszawa 1992
  • „Słownik biograficzny Europy środkowo-wschodniej” pod red. Wojciecha Roszkowskiego i Jana Kofmana, Instytut Studiów Politycznych PAN i Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2004
  • Jerzy Leśniak, Augustyn Leśniak – „Encyklopedia sądecka”, Wydawca: Urząd Miejski w Nowym Sączu, Nowy Sącz 2000