(1512-1589)
(1512-1589)
Uczony i biskup warmiński pochodzący z Biecza.
Urodzony w patrycjuszowskiej rodziny niemieckiej, spolonizowanej i osiadłej w Bieczu w XV wieku. Chodził do tamtejszej szkoły parafialnej, a w latach 1528-30 studiował łacinę, grekę i filozofię w Akademii Krakowskiej, uzyskując tytuł bakałarza sztuk wyzwolonych. Mieszkał w Krakowie, zajmując się pisaniem: przekłady o treściach wychowawczo-umoralniających oraz własne utwory okolicznościowe, w tym panegiryki ku czci ówczesnych możnych. Dzięki protekcji podkanclerzego koronnego Jana Chojeńskiego zatrudniony w latach 1533-37 w kancelarii króla Zygmunta I Starego, nominowany na kanonika pułtuskiego i wyposażony na dalszą naukę we Włoszech: od 1537 r. studiował filologię klasyczną i filozofię w Padwie oraz prawo w Bolonii, gdzie w 1539 lub 1540 r. uzyskał doktorat obojga praw – świeckiego i kanonicznego.
Po powrocie do kraju zatrudniony w kancelarii arcybiskupa krakowskiego Piotra Gamrata. W 1542 r. wyświęcony na kapłana: proboszcz w Bieczu, kanonik kielecki, a od 1544 r. także krakowski oraz kustosz (zwierzchnik klasztorów) wiślicki i sandomierski.
Obok kardynała Stanisława Hozjusza czołowy działacz polskiej kontrreformacji, zwolennik sprowadzenia jezuitów do Polski, doradca pierwszego nuncjusza papieskiego w Polsce – bpa Luigiego (Alojzego) Lippomano.
W latach 1545-58 znów zatrudniony w kancelarii królewskiej najpierw Zygmunta I Starego, a potem Zygmunta II Augusta: sekretarz i główny doradca podkanclerzego i późniejszego kanclerza Samuela Maciejowskiego. W 1548 r. po Hozjuszu objął w kancelarii nadzór nad sprawami pruskimi, konsekwentnie wspierając dążenia do zespolenia Prus z Polską. Pisał też na ten temat rozprawki polityczne. Za reprezentowanie polskiej racji stanu w sprawach pruskich wynagrodzony w 1551 r. stanowiskiem kanonika warmińskiego i w następnym roku nadaniem szlachectwa.
Dzięki poparciu króla Zygmunta Augusta rozpoczął spisywanie dziejów Polski, korzystając z materiałów zgromadzonych w archiwum koronnym. Autor wielu prac historycznych, literackich, teologicznych i muzycznych oraz tłumacz.
Posłował z misjami dyplomatycznymi do Rzymu, Austrii, Niemiec, Czech i Węgier. W latach 1558-64 ambasador Polski przy cesarzu Ferdynandzie I w Wiedniu.
Bezskutecznie próbował osadzić Hozjusza na stolcu biskupa warmińskiego, a kiedy ten po latach i tak objął tę funkcję, w 1569 r. przeniósł się do Lidzbarka Warmińskiego, aby objąć stanowisko tamtejszego koadiutora (posiadacz uprawnień do objęcia biskupstwa po ewentualnej śmierci biskupa). Mimo zatwierdzenia nominacji przez papieża Piusa V, kapituła warmińska i tzw. stany (przedstawiciele mieszkańców Prus) oprotestowali ją, gdyż Kromer nie posiadał szlachectwa pruskiego. Dopiero energiczna interwencja króla Zygmunta II Augusta doprowadziła do przeforsowania tej kandydatury, ale Kromer musiał przyjąć warunki kapituły.
Po śmierci Hozjusza w 1579 r. faktycznie zastąpił go na biskupstwie warmińskim, ale stany pruskie nie zgodziły się, żeby przewodniczył sejmikom pruskim i godność tę powierzyły biskupowi chełmińskiemu Piotrowi Kostce. Również jako bp Kromer nadal zwalczał reformację i popierał jezuitów, a równocześnie polonizował diecezję warmińską, obsadzając kościelne i świeckie stanowiska Polakami, głównie z Małopolski, oraz fundując tzw. kaplice polskie na terenach ze skupiskami Polaków.
Z części dóbr biskupich pod Olsztynem wykroił posiadłość Kromerowo, w której w 1572 r. osadził swego brata Bartosza. Dalej interesował się rodzinnym Bieczem, gdzie nadal mieszkała jego rodzina: starał się o ulgi podatkowe dla bieczan i sponsorował miejscowe placówki edukacyjne.
Autor wierszy i rozpraw o muzyce, tłumacz Arystotelesa i Cycerona oraz publicysta antyreformacyjny w tłumaczonej z j. polskiego na niemiecki i łacinę „Rozmowie dworzanina z mnichem (O wierze i nauce luterskiej)” (1551-53). Jako historyk napisał po łacinie „De origine et rebus gestis Polonorum” (1555) o dziejach Polski do 1506 r., przełożone na j. polski pt. „O sprawach, dziejach i wszystkich inszych potocznościach koronnych polskich” (1611) oraz streszczenia „Annales seu cronicae incliti regni Poloniae” („Roczniki, czyli kroniki sławnego królestwa polskiego”, 1455-80) Jana Długosza i „Chronica Polonorum” („Kroniki Polski”, 1519) Macieja Miechowity, a także popularny informator o Polsce „Polonia” (1577).
Zmarł 23 marca 1589 r. w Lidzbarku Warmińskim, pochowany w katedrze we Fromborku. Majątek zapisał na cele charytatywne, oświatowe i kościelne. Jego nazwisko nosiło Gimnazjum i nosi LO w Gorlicach. W 1926 r. Stanisław Bodniak (1897-1952), późniejszy profesor Uniwersytetu Poznańskiego, obronił na Uniwersytecie Jagiellońskim doktorat pt. „Marcin Kromer, 1512-70. Zarys biograficzny”.
(IrP)
Źródła
Tadeusz Oracki – „Słownik biograficzny Warmii, Prus Książęcych i Ziemi Malborskiej od połowy XV do końca XVIII wieku”, Wydawnictwo Pojezierze, Olsztyn 1984
„Mały słownik pisarzy polskich”, Wiedza Powszechna, Warszawa 1975
„Wielkopolski słownik biograficzny”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Poznań 1983
