(1875-1930)
Pisarz pochodzący z Ziemi Limanowskiej.
Właśc. Franciszek Ksawery Smaciarz (inne źródła: Szmaciarz), który w 1898 r. zmienił nazwisko na Smreczyński. Urodzony 27 listopada 1875 r. w drewnianej i nawet jeszcze kurnej chacie na tzw. Starmachowskim Groniu pod wzgórzem Pustka w Koninkach k/Poręby Wielkiej na Ziemi Zagórzańskiej w rodzinie góralskiej. Uczył się w szkole ludowej w Porębie Wlk. i w przyklasztornej szkole cystersów w Szczyrzycu, a potem dzięki poświęceniu matki z/d Smreczak otrzymał możliwość nauki w gimnazjum św. Jacka w Krakowie, ale źle się uczył i do matury nie przystąpił.
Przez całe dorosłe życie prowadził gospodarstwo rolne w rodzinnych Gorcach, współpracował z radykałami z ruchu ludowego, a w czasie I wojny światowej walczył w latach 1914-18 w Legionach Józefa Piłsudskiego – w 4. pułku piechoty, dosłużywszy się rangi kapitana (w 1916 r. opublikował wspomnienia „Droga czwartaków”).
Jeden z pierwszych polskich synów chłopskich, który został literatem. Zaczął publikować jeszcze w czasach gimnazjalnych, a ponieważ uczniowie nie mogli uprawiać tego rodzaju działalności, posługiwał się pseudonimem Orkan. Autor niemal dokumentalnych nowel („Nad urwiskiem” z 1900 r. oraz groteskowe „Herkules nowożytny” z 1905 r. i „Wesele Prometeusza” z 1921 r.) oraz powieści o tematyce wiejskiej („Komornicy” z 1900 r., „W Roztokach” z 1899 r. z chyba pierwszym w polskiej literaturze pozytywnym bohaterem ludowym Frankiem Rakoczym, „Pomór” z 1903 r. o głodzie na wsi i epidemii cholery, „Kostka Napierski” z 1925 r. o przywódcy powstania chłopskiego z 1651 r.).
Ponadto wierszy („Przygrywka” z 1896 r., w której zapowiedział, że będzie wierny prawdzie o niedoli chłopskiej, „Z tej smutnej ziemi” z 1903 r., „Z martwej Roztoki” z 1912 r., „Pieśni czasu” z 1915 r.), dramatów naturalistycznych („Skapany świat” z 1898 r. o tragicznym konflikcie w chłopskiej rodzinie o grunt, „Ofiara” z 1899 r. o przyczynach krwawej rabacji Jakuba Szeli w 1846 r., „Wina i kara” z 1905 r., „Franek Rakoczy” z 1908 r., w którym powrócił do wcześniejszej postaci z powieści), nowatorskiej językowo baśni o Podhalu „Drzewiej” (1905) i publicystyki społecznej („Listy ze wsi” z lat 1925-27, „Warta” z 1926 r., „Wskazania” z 1930 r.). W jego zasadniczo realistycznej twórczości widoczne są jednak wpływy młodopolskie.
Współzałożyciel i pierwszy prezes Związku Podhalan. Razem m.in. ze Stefanem Żeromskim, Zofią Nałkowską i Stanisławem Przybyszewskim obrońca krytyka literackiego i publicysty Stanisława Brzozowskiego (1878-1911) oskarżanego – w oparciu o podejrzane źródła – o współpracę z carską Ochraną.
Zmarł 14 maja 1930 r. w Krakowie na zawał serca w trakcie odwiedzin u umierającej córki z pierwszego małżeństwa – Zofii, jego jedynego dziecka, które zakończyło życie dwa tygodnie później, nie dowiedziawszy się o śmierci ojca i zostało pochowane na cmentarzu w Niedźwiedziu. Pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie, ale po roku jego zwłoki przewieziono specjalnym pociągiem, w asyście zgromadzonych przy torach na trasie tłumów górali, do Zakopanego i przeniesiono na tamtejszy cmentarz dla zasłużonych na Pęksowym Brzyzku.
W 1934 r. na rynku Nowego Targu stanął pomnik pisarza ufundowany przez Polonię amerykańską (przeważnie górali), ale w 2003 r. przeniesiono go do Niedźwiedzia, a w Nowym Targu pozostała jego replika. Jeszcze przed II wojną światową imię pisarza otrzymał ośrodek kultury w Mszanie Dolnej, potem na północnych stokach Turbacza utworzono rezerwat przyrody im. Orkana. Jest także patronem schroniska PTTK na Turbaczu, muzeum regionalnego w Rabce-Zdroju oraz szkół, a jego nazwisko noszą ulice m.in. w Nowym Sączu, Kielcach i Radomiu.
Pisali o nim m.in. Ignacy Maciejowski – „Matka” (1898) o pierwszym okresie życia pisarza, Julian Krzyżanowski – „Pieśniarz krainy kęp i wiecznej nędzy. Rzecz o Władysławie Orkanie” (1927), nowosądecki nauczyciel, a potem profesor językoznawstwa Eugeniusz Pawłowski – „Władysław Orkan jako twórca regjonalizmu i odrodziciel kultury ludowej Podhala” (1934), Stanisław Pigoń – „Władysław Orkan. Twórca i dzieło” (1958), Jan Wiktor – „Podróż po słońce” (1961, wspomnienia o nim), Józef Dużyk najpierw wydał książkę „Władysław Orkan” (1975), a trzy lata później obronił na Uniwersytecie Warszawskim poświęcony mu doktorat, Edward Chudziński, pochodząca również z Ziemi Zagórzańskiej Józefa Kobylińska czy pochodzący z ziemi łąckiej Bolesław Faron – „Władysław Orkan” (Kraków 2004).
Jego starszy brat Stanisław Smreczyński został entomologiem, a bratanek Stanisław Smreczyński (młodszy) profesorem zoologii Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Pasierbem Orkana był syn jego drugiej żony Bronisławy – Witold Folejewski, profesor zootechniki Wyższej Szkoły Rolniczej w Poznaniu. W czasie okupacji niemieckiej gospodarował on w zbudowanej w 1905 r. przez pisarza Orkanówce, a w tym domu ojczyma zwanym też „pod Pustką” udostępniał zwiedzającym pamiątki po nim. Zmarł 24 sierpnia 1969 r. w Porębie Wielkiej. W 1973 r. wdowa po Folejewskim Wilhelmina z/d Juchno sprzedała dom gminie Niedźwiedź, a z czasem powstało tam Muzeum Biograficzne Wł. Orkana.
Młodszym bratem Witolda Folejewskiego i drugim pasierbem Orkana był Zbigniew Folejewski (1910-1999), emigracyjny profesor slawistyki i polonistyki, a także autor zbioru wierszy pt. „Dom w Gorcach” (1934).
(IrP)
Źródła
„Mały słownik pisarzy polskich”, Wiedza Powszechna, Warszawa 1975
Lesław M. Bartelski – „Polscy pisarze współcześni. Informator 1944-74”, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1977
„Katalog autorów krakowskich”, Stowarzyszenie Autorów Polskich, Kraków 1988
„Kto jest kim w Polsce. Informator biograficzny”, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1989
www.webook.pl
„Wielkopolski słownik biograficzny”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Poznań 1983
Bogumił Psarski – „Dom Władysława Orkana w Porębie Wielkiej”, Wydawcy: Muzeum im. Wł. Orkana w Rabce i Sądecka Oficyna Wydawnicza Wojewódzkiego Ośrodka Kultury w Nowym Sączu, Rabka-Nowy Sącz 1986
www.mszana.pl
Bolesław Klimaszewski, Ewa R. Nowakowska, Wojciech Wyskiel – „Mały słownik pisarzy polskich na obczyźnie 1939-1980”, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1992