(1621-1693)
Poeta, polityk i m.in. starosta tymbarski.
Urodzony 24 czerwca 1621 r. w Raciborsku k/Wieliczki (dawniejsze źródła podają Chorzelów k/Mielca) w ariańskiej rodzinie ziemiańskiej, ale w 1656 r. zmienił wyznanie na katolicyzm. Studiował na uniwersytecie w Lejdzie (Leiden w Holandii).
Dworzanin książąt Lubomirskich – w tym Aleksandra (ok. 1614-1677), właściciela dóbr m.in. na Sądecczyźnie. Jego żonie Helenie (1622-1687) zadedykował przekład sielanki „Amintas” Torquata Tassa, wystawionej w teatrze dworskim Lubomirskich w 1650 r. Od 1653 r. dworzanin króla Jana II Kazimierza Wazy – w 1655 r. posłował nawet do rodzinnej dla tego monarchy Szwecji, ale misja zakończyła się fiaskiem. Jego podpis figuruje także pod kończącym tzw. potop szwedzki pokojem w Oliwie z 1660 r.
Frankofil oskarżany o zdradę narodową: w 1678 r. przyjął nawet potajemnie francuskie poddaństwo, a w 1680 r. stanowisko sekretarza króla Francji Ludwika XIV Wielkiego (1638-1715) zwanego królem Słońce. W czasie panowania Jana III Sobieskiego, którego elektorem, reprezentującym woj. sandomierskie, był w 1674 r., obwiniony w 1683 r., a więc roku tzw. odsieczy wiedeńskiej, o przygotowywanie zamachu stanu za pieniądze francuskie. Uciekł do Francji, gdzie wynagrodzono go tytułem hrabiego de Chateauvillain.
Urzędy w Polsce: w latach 1647-58 stolnik sandomierski, w 1656 r. sekretarz króla Jana II Kazimierza, od 1656 r. starosta zawichojski (od Zawichostu n/Wisłą k/Sandomierza), od 1658 r. także tymbarski (od Tymbarku na Ziemi Limanowskiej), w latach 1658-68 referendarz koronny, w latach 1658-72 starosta kowalski (od Kowala k/Włocławka), od 1660 r. także małogoski (od Małogoszczy k/Jędrzejowa), od 1661 r. również warcki (od miasta Warta k/Sieradza), w latach 1667-83 również tucholski, a w latach 1668-83 podskarbi wielki koronny – jako taki wystawił chorągiew husarską, która brała udział m.in. w odsieczy Wiednia w 1683 r.
Pieczętował się herbem Leliwa. Jego warszawski pałac przekształcił się po latach w Pałac Saski, wysadzony przez Niemców po upadku powstania warszawskiego w 1944 r. – reliktem tego obiektu jest obecnie Grób Nieznanego Żołnierza.
Jako poeta najwybitniejszy przedstawiciel polskiego baroku dworskiego i manieryzmu oraz wirtuoz słowa. Choć jego twórczość była wtórna, bowiem znaczną część jego utworów stanowią przekłady (m.in. z 1662 r. „Cyda” Pierre’a Corneille’a) i parafrazy z poetów łacińskich i współczesnych jemu romańskich, oczywiście głównie francuskich, ale także włoskich. Autor m.in. zbiorów erotyków „Lutnia” (1638-1661, wydany w 1844 r.) i dedykowanej swemu protektorowi Aleksandrowi Lubomirskiemu „Kanikuły albo Psiej Gwiazdy” (1647, wydana w 1874 r.) oraz wierszy religijnych typu „Pokuta w kwartanie” (1652) i okolicznościowych, w tym politycznych. Prawie wszystkie jego utwory opublikowano z rękopisów dopiero w wiekach XIX i XX.
Zmarł 8 stycznia 1693 r. w Paryżu.
Pradziad ostatniego króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego. Jego bratankiem był poeta Zbigniew Morsztyn (ok. 1628-1689), zaś dalszym krewnym inny poeta – Hieronim Morsztyn (ok. 1580-ok. 1623).
(IrP)
Źródła
„Mały słownik pisarzy polskich”, Wiedza Powszechna, Warszawa 1975
Polski Słownik Biograficzny – tom XVII z 1972 r.